‘Üç Büyükler’ 1945 Yalta Konferansı’nda Soğuk Savaş’ı Nasıl Kızıştırdı?
‘Üç Büyükler’ 1945 Yalta Konferansı’nda Soğuk Savaş’ı Nasıl Kızıştırdı? Şubat 1945’e gelindiğinde, Adolf Hitler’in Üçüncü Reich’ının umduğu gibi bir bin yıl sürmeyeceği giderek daha açık hale geliyordu; bahara bile dayanamayacaktı.
İkinci Dünya Savaşı’nın sonu nihayet görünürken, “Üç Büyük” Müttefik liderler (ABD Başkanı Franklin D. Roosevelt, İngiltere Başbakanı Winston Churchill ve Sovyet Başbakanı Joseph Stalin) şafak vaktini planlamak için Sovyet tatil kasabası Yalta’da bir araya geldi. savaş sonrası dünyanın Müttefiklerin 1943 Tahran Konferansı’nın devamı olarak Nazi Almanya’sına karşı birleşik bir cephe tasarlamayı öneren kişi Roosevelt olmasına rağmen, Stalin zirvenin Karadeniz kıyısındaki yerini belirleyebilirdi çünkü kuvvetlerinin savaş alanı konumu daha güçlüydü. Amerikan ve İngiliz kuvvetleri henüz Ren Nehri’ni bile geçmemişken, Kızıl Ordu Berlin’den yaklaşık 40 mil uzakta duruyordu.
Ulusal İkinci Dünya Savaşı Müzesi kıdemli tarihçisi Robert Citino, “Bu Stalin’in gösterisi” diyor. “Orta ve Doğu Avrupa’nın çoğunu işgal eden dev bir ordusu var ve Batılı müttefikler, Bulge Muharebesi ve ellerindeki ezici savaşlarla geri döndüler.”
Liderlerin her biri yeni bir küresel savaşı önlemek amacıyla Yalta’ya geldi ancak taktikleri konusunda farklıydılar. Kırılgan Roosevelt, Birleşmiş Milletler önerisine destek sağlamak için Alman denizaltılarından kaçınmak için Atlantik boyunca zikzak çizerek hava ve deniz yoluyla Yalta’ya 6.000 millik bir yolculuk yaptı. Stalin, Almanya’yı başka bir savaş başlatamayacak hale getirmek için bölmeye ve Doğu Avrupa’yı ek koruma için tampon bölge olarak kullanmaya çalıştı. Aynı zamanda Almanya’dan cezai tazminat da istiyordu; bu tedbire, Polonya’da kendi kaderini tayin hakkını “Yalta Konferansı’nın en acil nedeni” olarak tanımlayan Churchill, şiddetle karşı çıktı.
‘Üç Büyükler’ İkinci Dünya Savaşı’nın son aylarını planladı.
Bir zamanlar çarların yaz oyun parkı olan Yalta, Müttefik liderler geldiğinde Kırım Yarımadası’ndaki Nazi işgalinin derin izlerini hâlâ taşıyordu. Pek de heyecanlanmayan Churchill, “Araştırma için 10 yıl harcamış olsaydık, dünyada Yalta’dan daha kötü bir yer bulamazdık” dedi ve bu yeri “Hades Rivierası” olarak adlandırdı.
Konferans 4 Şubat 1945’te bir zamanlar Çar II. Nicholas’ın yazlık evi olan Livadia Sarayı’nda açıldı. Sekiz gün boyunca, Müttefik liderler ve onların üst düzey askeri ve diplomatik personeli, puro ve sigara dumanı ortasında, havyar ziyafeti çekerken ve votka ve diğer likörleri yudumlarken müzakere etti. İngiliz diplomat Alexander Cadogan, “Başbakan iyi görünüyor” diye yazdı, “ancak kovalarca… şampanya içiyor, bu da herhangi bir normal insanın sağlığını zayıflatır.”
Ancak sarayın içinde her şey bu kadar zengin değildi. Bir odada dokuz kişi uyuyan Amerikalılar tahtakuruları ordusunu savuşturmak için DDT sıktı. Ve yalnızca bir avuç dolusu çalışır durumda tuvaletle karşı karşıya kalan Stalin, banyo ve kovalar için uzun kuyruklara katlananlar arasındaydı. ABD’li General Laurence Kuter, “Savaş dışında, Kırım konferansında en çok tartışılan konu banyolardı” diye hatırladı.
Zirve sona erdiğinde üçlü, Almanya’nın kayıtsız şartsız teslim olmasını ve ülkenin -ve başkenti Berlin’in- Amerikan, İngiliz, Fransız ve Sovyet güçleri tarafından yönetilen işgal altındaki dört bölgeye bölünmesini talep etmeyi kabul etmişti. Alman tazminatlarının “mümkün olan en büyük ölçüde” ödenmesine karar verdiler ve miktarı daha sonra belirlenecek.
Roosevelt’in danışmanlarının Japonya’nın işgal edilmesinin bir milyon Amerikalının hayatına mal olabileceği ve atom bombasının hâlâ denenmediği konusunda onu uyarmasıyla, başkan Stalin’in, uydu devleti Moğolistan’ın diplomatik olarak tanınması karşılığında Almanya’nın teslim olmasından sonraki üç ay içinde Japonya’ya saldıracağına dair gizli sözünü aldı. ve 1905 Rus-Japon Savaşı’nda kaybedilen bölgelerin restorasyonu. Stalin ayrıca Sovyetler Birliği’nin Güvenlik Konseyi’nde veto yetkisi almasının ardından Birleşmiş Milletler’in kurulmasını da kabul etti.
Polonya’nın kaderi anlaşmazlığa yol açtı.
Yalta’daki en büyük tartışma Doğu Avrupa’nın kaderi konusunda yaşandı. Konferans, Polonya’nın sınırlarını batıya doğru kaydırdı; Sovyetler Birliği, tazminat olarak kuzeydoğu Almanya’dan ele geçirilen topraklarla ülkenin doğusunun çoğunu ilhak etti. Anlaşma aynı zamanda İngilizler ve Amerikalılar tarafından desteklenen sürgündeki Polonya hükümetinin demokratik liderlerinin Sovyetler tarafından kurulan geçici komünistlerin hakimiyetindeki hükümete dahil edilmesi yönünde gevşek bir dil içeriyordu. Aynı zamanda Doğu Avrupa’da Sovyet işgali altındaki ülkelerde özgür demokratik seçimler yapılması çağrısında da bulundu.
Batı cephesinde Kızıl Ordu’nun sayıca Müttefiklerden çok daha fazla olması nedeniyle, anlaşmanın şartlarını dikte etme konusunda Stalin üstünlük sağladı. Amerikan delegesi ve müstakbel dışişleri bakanı James Byrnes, “Bu, Rusların ne yapmasına izin vereceğimiz değil, Ruslara ne yaptırabileceğimiz meselesiydi” dedi.
Yalta’da tartışmaya konu olmayan tek şey Roosevelt’in sağlığıydı. Üçünün en küçüğü olmasına rağmen başkan, solgun yanakları ve çökmüş gözleriyle sıska, hayaletimsi bir figüre sahipti. Churchill’in doktoru, “Herkes başkanın fiziksel olarak parçalandığı konusunda hemfikir görünüyordu” diye yazdı.
Soğuk Savaş Yalta’nın yeniden değerlendirilmesini beraberinde getirdi.
Roosevelt iki ay sonra 12 Nisan’da öldüğünde, Stalin’in Polonya’daki siyasi özgürlüğü destekleme niyetinde olmadığı açık hale geliyordu. İkinci Dünya Savaşı Polonya’nın işgaliyle başlamıştı’. Polonya’nın Sovyet hakimiyetine girmesiyle sona erdi. Polonya, Birleşmiş Milletler’i kurmaya yönelik konferansın 25 Nisan’da San Francisco’da ilk kez toplandığı sırada temsil edilen düzinelerce ülke arasında değildi.
Amerika Birleşik Devletleri’nin Hiroşima’ya atom bombasını atmasından iki gün sonra Sovyetler Birliği Japonya’ya savaş ilan etti. Bir hafta sonra Japonya teslim oldu. Yalta Konferansı İkinci Dünya Savaşı’nın sona ermesine yardımcı oldu. Ama artık bu, ardından gelen Soğuk Savaş’ı şekillendirmeye başladı. Artık ortak bir düşmana bağlı olmayan kapitalist ve komünist süper güçlerin huzursuz ittifakı uzun süre dayanamayacaktı. Churchill, 12 Mayıs 1945’te Roosevelt’in halefi Harry Truman’a Sovyetler hakkında “Onların önlerine demir bir perde çekildi” diye yazmıştı.
Şubat 1946’da Amerikalı diplomat George Kennan, Byrnes’e Sovyetlerle işbirliği düşüncelerinden vazgeçilmesi ve komünizmin yayılmasını önlemek için bir “çevreleme” politikasının benimsenmesi çağrısında bulunduğu “uzun telgrafını” yazdı. Bu ilke, gelecek on yıllar boyunca Amerika’nın Sovyetler Birliği’ne yönelik dış politikasının temel taşı haline gelecekti.
Soğuk Savaş’ın yükselişi, Yalta’nın gizli anlaşmalarının açığa çıkması ve Pasifik Bölgesi’nde Sovyet müdahalesine olan ihtiyacı azaltan atom bombasının geliştirilmesi, Churchill ve Roosevelt’in zayıf devleti tarafından engellendiği ve Stalin’e çok fazla teslim olduğu yönünde eleştirilere yol açtı.
Citino, “Stalin’i Doğu Avrupa’dan kovmak için bir strateji geliştirmediğiniz sürece Yalta’nın satıldığını söyleyemezsiniz” diyor. “Şubat 1945’teki bir haritaya bakın ve çatışan orduların nerede olduğunu görün; Stalin’in neden Doğu Avrupa’yı bir uydu devlete dönüştürebildiği çok açık. 1933’ün savaşan zinde ve enerjik Roosevelt’inin Yalta’da Stalin’le daha iyi bir anlaşmaya varacağından emin değilim.”
